ภาวะมีบุตรยาก⠀หมายถึงการไม่ประสบความสำเร็จในการตั้งครรภ์หลังจากพยายามมาแล้วไม่ต่ำกว่า 1 ปี ภาวะนี้เกิดขึ้นได้ทั้งในผู้ชายและผู้หญิง โดยทั่วไปหากคู่สมรสมาปรึกษาปัญหามีบุตรยาก แพทย์จะเริ่มทำการประเมินสาเหตุในฝ่ายชายก่อน หากฝ่ายชายปกติ จึงทำการตรวจวินิจฉัยหาสาเหตุในฝ่ายหญิงต่อไป

ปัจจัยเสี่ยงต่อภาวะมีบุตรยาก

• ผู้ชายที่อายุ 40 ปีขึ้นไป และผู้หญิงที่อายุ 30 ปีขึ้นไป เนื่องจากความสมบูรณ์ทางเพศลดลง
• การสูบบุหรี่และการดื่มเครื่องดื่มมึนเมา
• น้ำหนักตัวที่มากเกินไป
• ออกกำลังกายไม่เพียงพอ

การตรวจภาวะมีบุตรยากสำหรับผู้ชาย

ในการตรวจภาวะมีบุตรยากสำหรับผู้ชาย จะเริ่มที่การซักประวัติและตรวจร่างกายโดยสูตินรีแพทย์ และตรวจน้ำอสุจิ การตรวจน้ำอสุจิในผู้ชายจะสามารถบอกได้ทันทีว่ามีภาวะมีลูกยากหรือไม่
หากจะทำการรักษา จะต้องมีการตรวจอย่างอื่นเพิ่มเติม เช่น ตรวจเลือดเพื่อวัดระดับฮอร์โมน อัลตราซาวด์ หรือเอกซเรย์ เพื่อหาสาเหตุและแนวทางการรักษาที่เหมาะสมต่อไป

สาเหตุของภาวะมีบุตรยากในฝ่ายชาย

• มีปัญหาเกี่ยวกับน้ำอสุจิและสเปิร์ม
• ท่อนำเชื้อ หรือท่อปัสสาวะตีบตัน
• อัณฑะเสียหายจากการติดเชื้อ มะเร็งอัณฑะ ภาวะลูกอัณฑะไม่ลงถุง โรคหนองในแท้ การผ่าตัดอัณฑะ หรือมีความผิดปกติตั้งแต่กำเนิด
• มีภาวะหย่อนสมรรถภาพทางเพศ
• เคยทำหมันชายมาก่อน
• มีภาวะฮอร์โมนเพศต่ำ
• ใช้ยาบางชนิด ได้แก่ ซัลฟาซาลาซีน (Sulfasalazine) อนาบอลิกสเตียรอยด์ (Anabolicsteroids) ยาเคมีบำบัด รวมถึงสมุนไพรบางอย่างที่อาจส่งผลต่อการผลิตอสุจิ หรือทำให้อัณฑะมีขนาดเล็กลง
• ใช้สารเสพติดที่อาจส่งผลต่อคุณภาพ ความแข็งแรงของอสุจิ เช่น โคเคน กัญชา บุหรี่ เครื่องดื่มแอลกอฮอล์ เป็นต้น
• ภาวะอ้วน
• ขาดสารอาหาร
• ความเครียด
• มีโรคทางพันธุกรรม เช่น กลุ่มอาการไคลน์เฟลเตอร์ (Klinefelter's syndrome)

การตรวจภาวะมีบุตรยากสำหรับผู้หญิง

ในการตรวจภาวะมีบุตรยากสำหรับผู้หญิง จะเริ่มที่การซักประวัติ ตรวจร่างกาย และตรวจภายในโดยสูตินรีแพทย์ นอกจากนี้ อาจตรวจอย่างอื่นประกอบด้วย เช่น ฉีดสีและส่องกล้องดูโพรงมดลูกและท่อนำไข่ ตรวจเลือดเพื่อวัดระดับฮอร์โมน อัลตราซาวด์ หรือเอกซเรย์ เป็นต้น เพื่อทำการรักษาที่เหมาะสม

สาเหตุของภาวะมีบุตรยากในฝ่ายหญิง

• มีความผิดปกติของฮอร์โมนทำให้มีปัญหาเกี่ยวกับการตกไข่ เช่น ภาวะถุงน้ำหลายใบในรังไข่ โรคไทรอยด์ และภาวะรังไข่หยุดทำงานก่อนอายุ 40 ปี เป็นต้น
• มีแผลจากการผ่าตัดที่ส่งผลให้ท่อนำไข่เสียหาย
• มีความผิดปกติของมูกตกไข่
• มีพังผืดหรือเนื้องอกในมดลูก
• ท่อรังไข่อุดตัน
• ผนังมดลูกเจริญไม่เต็มที่
• เยื่อบุโพรงมดลูกเจริญผิดที่
• อุ้งเชิงกรานอักเสบ
• เคยทำหมันมาก่อน
• ใช้ยาบางชนิด เช่น ยาแก้อักเสบที่ไม่ใช่สเตียรอยด์ ยาต้านอาการทางจิต สไปโรโนแลคโตน รวมถึงยาเสพติดอย่างกัญชาและโคเคน

ข้อควรรู้สำหรับการตรวจภาวะมีบุตรยากในผู้หญิง
การตรวจในฝ่ายหญิงจะมีขั้นตอนและวิธีตรวจที่ซับซ้อนกว่าฝ่ายชาย เช่น

• ตรวจภายใน
• ตรวจเลือดวัดระดับฮอร์โมน
• อัลตราซาวด์ทางช่องคลอดเพื่อดูมดลูกและรังไข่
• ฉีดสีเข้าโพรงมดลูกพร้อมกับส่องกล้องดูโพรงมดลูกและท่อนำไข่
• ส่องกล้องดูโพรงมดลูกและอุ้งเชิงกราน

อย่างไรก็ตาม แพทย์จะเลือกการตรวจที่เหมาะสมซึ่งไม่จำเป็นต้องตรวจทุกวิธีที่กล่าวมา หากผลตรวจออกมาผิดปกติ แพทย์จะพิจารณาการตรวจที่จำเป็นในแต่ละกรณี