ไตเป็นอีกอวัยวะสำคัญที่ร่างกายขาดไม่ได้ เพราะไตมีบทบาทสำคัญในการกำจัดของเสียจากร่างกาย ซึ่งเกิดจากการเผาผลาญสารอาหารที่เรารับประทานเข้าไปในแต่ละวัน รวมถึงช่วยรักษาสมดุลของสารน้ำ และเกลือแร่ในร่างกาย
หลายคนอาจเข้าใจผิดว่า โรคไตมีสาเหตุมาจากการรับของเสีย หรือสารพิษเข้าร่างกายเท่านั้น แต่ความจริงแล้ว โรคไตมีปัจจัยการเกิดได้หลายอย่าง ทั้งจากพันธุกรรม พฤติกรรมการรับประทานอาหารไม่เหมาะสม การดื่มน้ำน้อย การรับประทานโซเดียมมากเกินไป การนอนดึกตื่นเช้า โรคความดันโลหิตสูง รวมถึงการรับประทานยา หรือสมุนไพรซ้ำๆ ในปริมาณมากเป็นเวลาต่อเนื่อง
โรคไตเป็นโรคที่มีแต่ผลเสีย เสียทั้งเวลา เสียค่าใช้จ่ายมหาศาล และเจ็บตัว ยิ่งหากโรคไตอยู่ในระยะรุนแรงจนไตหมดประสิทธิภาพในการกรองของเสีย คุณก็ต้องฟอกไต หรือล้างไต หรืออาจต้องปลูกถ่ายไตใหม่ ดังนั้นการดูแลรักษาไตและเข้ารับการตรวจไตเมื่อมีข้อบ่งชี้ทางสุขภาพ จึงเป็นอีกแผนการดูแลสุขภาพที่ผู้มีความเสี่ยงทุกคนไม่ควรมองข้ามเป็นอย่างยิ่ง
สารบัญ
ความหมายของไต
ไต (Kidney) เป็นอวัยวะที่มีรูปร่างคล้ายเมล็ดถั่วแดง ความสูงประมาณ 4-5 นิ้ว มีอยู่ 2 ชิ้น โดยแต่ไตแต่ละข้างจะตั้งอยู่ขนานกับกระดูกไขสันหลังช่วงเอว ติดกับผนังลำตัวของแผ่นหลัง
หน้าที่สำคัญของไต คือ กำจัดของเสีย ควบคุมการไหลเวียนของของเหลวในร่างกาย กระตุ้นการสร้างเม็ดเลือดแดง รักษาสมดุลของสารเกลือแร่ รวมถึงปรับความเข้มของปัสสาวะไม่ให้ข้นเกินไป
ลำดับการทำงานโดยหลักๆ ของไตคือ เมื่อเลือดไหลเวียนเข้ามาในไต ไตก็จะกรองแยกเอาสารส่วนเกิน ของเสีย แร่ธาตุ เกลือแร่ และน้ำออกมา หลังจากนั้นเลือดที่แยกสารออกมาแล้วก็จะไหลกลับออกไปหล่อเลี้ยงร่างกายต่อ ส่วนสารที่ไตแยกเอาไว้ก็จะถูกขับออกไปในรูปของปัสสาวะ
การตรวจค่าไตโดยการเจาะเลือด
หลายคนอาจไม่รู้จักว่า ค่าที่บ่งบอกการทำงานของไต แบ่งออกได้หลักๆ 3 ส่วน ได้แก่
1. ค่า BUN
ค่า BUN (บียูเอ็น) เรียกอีกอย่างว่า “ค่าไนโตรเจนของสารยูเรียในกระแสเลือด (Blood Urea Nitrogen)”
สารยูเรียคือ สารประกอบในของเสียซึ่งสังเคราะห์มาจากสารแอมโมเนีย และเตรียมจะถูกขับออกจากร่างกายในรูปของปัสสาวะ โดยสารแอมโมเนียจะมาจากการสังเคราะห์ของโปรตีนที่เรารับประทานเข้าไป
โดยปกติสารยูเรียจะไม่ตกค้างในกระแสเลือดมาก หากไตยังสามารถขับของเสียออกไปจากร่างกายได้ดี แต่เมื่อไตเริ่มทำงานบกพร่อง สารยูเรียก็จะเริ่มตกค้างในกระแสเลือด และทำให้ค่าบียูเอ็นสูงขึ้น
ค่าบียูเอ็นที่อยู่ในเกณฑ์ปกติของเด็กจะอยู่ที่ 5-18 มิลลิกรัมต่อเดซิลิตร ส่วนผู้ใหญ่ จะอยู่ที่ประมาณ 10-20 มิลลิกรัมต่อเดซิลิตร
2. ค่า Creatinine
ค่าสาร Creatinine (ครีเอตินิน) หรือชื่อเต็มว่า “Serum creatinine” เป็นค่าสารของเสียในร่างกายซึ่งมาจากการเผาผลาญพลังงานของกล้ามเนื้อที่เราใช้ในชีวิตประจำวัน เมื่อคุณเคลื่อนไหวร่างกาย ยืด หรือหดกล้ามเนื้อ สารนี้ก็จะหลั่งออกมา
เมื่อแพทย์ตรวจได้ค่าสารครีเอตินิน ก็จะนำไปคำนวณหาอัตราการกรองของเสียของไต (Estimated Glomerular Filtration Rate: eGFR) ต่อไป
หากค่าอัตราการกรองออกมาสูงแสดงว่า ไตมีประสิทธิภาพในการทำงานได้ดี โดยตัวเลขของค่าสารครีเอตินินซึ่งอยู่ในเกณฑ์ปกติคือ
- เพศชายอายุ 4-20 ปี จะอยู่ที่ 0.2-1.0 มิลลิกรัมต่อเดซิลิตร
- เพศชายอายุ 21 ปีขึ้นไป จะอยู่ที่ 0.7-1.3 มิลลิกรัมต่อเดซิลิตร
- เพศหญิงอายุ 4-20 ปี จะอยู่ที่ 0.2-1.0 มิลลิกรัมต่อเดซิลิตร
- เพศหญิงอายุ 21 ปีขึ้นไป จะอยู่ที่ 0.6-1.1 มิลลิกรัมต่อเดซิลิตร
ค่าอัตราการกรองของเสียของไต จะขึ้นอยู่กับอยู่กับอายุ เพศ และน้ำหนักของผู้เข้ารับการตรวจ แต่ตัวเลขที่อยู่ในเกณฑ์ปกติจะอยู่ที่ประมาณ 120-130 มิลลิลิตรต่อนาที ซึ่งโดยปกติยิ่งอายุมากขึ้น ค่าตัวเลขนี้ก็จะยิ่งลดลงตามความเสื่อมของอวัยวะ
3. ค่าอัตราการกรองของเสียของไต
ก่อนหน้านี้แพทย์มักใช้ค่าครีเอตินินกับค่าบียูเอ็นในการตรวจสุขภาพไต แต่ปัจจุบันนิยมเปลี่ยนมาใช้ค่าอัตราการกรองของเสียของไต หรือค่า eGFR (จีเอฟอาร์) ในการประเมินประสิทธิภาพของไตและความเสี่ยงในการเป็นโรคไต ทั้งนี้ค่า eGFR นี้ได้มาจากการคำนวณ
เราสามารถกำหนดระยะความผิดปกติของโรคไตได้ดังนี้
- ระยะที่ 1 ค่า eGFR น้อยกว่า 90 มิลลิลิตรต่อนาที (ml/min) ถือเป็นระยะที่ไตเริ่มทำงานหนัก และพร่องประสิทธิภาพลง แต่ยังไม่นับเป็นโรคไต
- ระยะที่ 2 ค่า eGFR ประมาณ 60-89 มิลลิลิตรต่อนาที เป็นระยะที่เข้าสู่การเป็นโรคไต แต่ยังอยู่ในระยะเริ่มต้น
- ระยะที่ 3 ค่า eGFR ประมาณ 30-59 มิลลิตรต่อนาที เป็นระยะที่ระบบข้างในไตเริ่มทำงานบกพร่อง ผู้ป่วยอาจเริ่มมีอาการเจ็บหลัง ปัสสาวะได้น้อยกว่าปกติ มือ และเท้าเริ่มบวม ระดับความดันโลหิตสูงขึ้น เป็นโรคโลหิตจาง
โรคไตระยะที่ 3 แบ่งได้ 2 แบบ ได้แก่ ระยะ 3A ค่า eGFR จะอยู่ที่ 45-59 มิลลิลิตรต่อนาที ระยะ 3B ค่า eGFR จะอยู่ที่ 30-44 มิลลิลิตรต่อนาที - ระยะที่ 4 ค่า eGFR ประมาณ 15-29 มิลลิลิตรต่อนาที เป็นระยะที่ไตเริ่มเสียหายอย่างหนัก ต้องได้รับการรักษาโดยด่วน และอาจมีภาวะแทรกซ้อน อื่นๆ เช่นเดียวกับระยะที่ 3
- ระยะที่ 5 ค่า eGFR ประมาณน้อยกว่า 15 มิลลิลิตรต่อนาที เป็นระยะที่ไตใกล้วาย ซึ่งถือเป็นระยะสุดท้ายของโรคไต ผู้ป่วยจะมีอาการเจ็บป่วยหลายอย่าง เช่น หายใจลำบาก เบื่ออาหาร เป็นตะคริวบ่อย ปวดหลัง ปัสสาวะได้น้อย นอนหลับไม่สนิท
ความหมายของโรคไต
โรคไต (Kidney Disease) คือ โรคที่เกิดจากอวัยวะไตไม่สามารถทำงานได้อย่างมีประสิทธิภาพ จนทำให้ระบบกรองของเสียในร่างกาย รวมถึงส่วนประกอบภายในไตเกิดความผิดปกติ โรคไตมีหลายประเภท เช่น
- โรคไตวายเฉียบพลัน
- โรคไตวายเรื้อรัง
- โรคไตอักเสบจากการติดเชื้อ
- โรคนิ่วในไต
หากเป็นโรคไตแล้วไม่รีบรักษา ของเสียในร่างกายก็จะคั่งค้างอยู่ในร่างกาย ทำให้สมดุลของเกลือแร่และน้ำในร่างกายเสียไปด้วย ความผิดปกติดังกล่าวอาจส่งผลทำให้เกิดอาการร้ายแรงตามมา เช่น อาการบวมที่ใบหน้า ขา เท้า ปัสสาวะเป็นเลือด ความดันโลหิตสูง ผิวคล้ำลงกว่าเดิม ไม่มีแรง
เมื่อเนื้อไตส่วนที่เสียหายเริ่มเสื่อมมากขึ้น เนื้อไตก็จะเริ่มฝ่อเล็กลง ไม่สามารถกรองแยกของเสีย หรือสารสำคัญในร่างกายได้อีกต่อไป และทำให้ไตวายไม่สามารถใช้งานได้อีกจนสุดท้ายก็อาจจบลงด้วยอาการไตวายเฉียบพลันและเสียชีวิตลงในที่สุด
ปัจจัยที่ทำให้เกิดโรคไต
ปัจจัยที่ทำให้เกิดโรคไต โดยหลักๆ ได้แก่
- อายุที่มากขึ้น โดยเฉพาะผู้ที่อายุมากกว่า 60 ปี เรียกว่า “ไตเสื่อมสภาพตามวัย”
- มีประวัติคนในครอบครัวเป็นโรคไตมาก่อน
- ปริมาณเลือดที่ไหลเวียนเข้าไปในไตน้อย
- ไตได้รับความเสียหาย หรือได้บาดเจ็บจากอุบัติเหตุ
- ปัสสาวะไหลย้อนเข้าไปในไต
- มีภาวะขาดน้ำ (Dehydrated)
- เกิดภาวะติดเชื้อ หรือเลือดเป็นพิษ (Sepsis)
- เป็นโรคต่อมลูกหมากโต (Enlarged Prostate)
- การรับประทานยาชนิดเดิมๆ ยาสมุนไพรที่ไม่ได้มาตรฐาน หรือรับเอาสารพิษบางอย่างเป็นระยะเวลาต่อเนื่อง จนสารเข้าไปทำลายเนื้อไต
- มีภาวะแทรกซ้อนระหว่างตั้งครรภ์ เช่น ภาวะความดันโลหิตสูง (Eclampsia) ภาวะครรภ์เป็นพิษ (Preeclampsia)
- เป็นโรคภูมิคุ้มกันทำลายตนเอง (Autoimmune diseases)
- เป็นโรคเบาหวานที่อยู่ในระดับรุนแรง น้ำตาลในเลือดสูง
- เป็นโรคนิ่วในไต
- เป็นโรคกรวยไตอักเสบเรื้อรัง
อาการโรคไต
นอกจากอาการของโรคไตที่กล่าวไปก่อนหน้านี้ ผู้ป่วยโรคไตยังมีอาการอื่นๆ เกิดขึ้นได้อีก เช่น ไม่มีสมาธิ อ่อนเพลีย คลื่นไส้อาเจียน เป็นภาวะคั่งน้ำ ผิวแห้ง ปัสสาวะบ่อยในตอนกลางคืน สมรรถภาพทางเพศลดลง
รายละเอียดการตรวจไต
รายการตรวจในแพ็กเกจตรวจสุขภาพไตในหลายๆ โรงพยาบาลจะมีดังต่อไปนี้
- วัดน้ำหนัก ส่วนสูง และชีพจร
- ตรวจความสมบูรณ์ของเม็ดเลือด
- ตรวจความสมบูรณ์ของเกลือแร่
- ตรวจแคลเซียมในเลือด
- ตรวจไขมันในเลือด
- ตรวจอัลตราซาวด์ หรือเอกซเรย์คอมพิวเตอร์ (CT Scan) ไต
- ส่งตรวจชิ้นเนื้อไต (Kidney biopsy) ผ่านการใส่ท่อซึ่งเป็นเข็มเล็กๆ เข้าไปในเอว แล้วเจาะไปที่อวัยวะไต เพื่อนำตัวอย่างชิ้นเนื้อออกมาตรวจ
- ตรวจค่าครีเอตินิน (Creatinine)
- ตรวจค่าบียูเอ็น (BUN)
- ตรวจปัสสาวะ
- ตรวจโปรตีนในปัสสาวะ
- ตรวจระดับกรดยูริก
ค่าใช้จ่ายในการตรวจไตจะอยู่ที่ประมาณ 790-4,000 บาท ขึ้นอยู่กับรายละเอียดและจำนวนรายการตรวจ รวมถึงค่าบริการของโรงพยาบาลรัฐบาล หรือเอกชน
ความผิดปกติของไตที่ไม่ได้รับการรักษาทันเวลา อาจทำให้ไตเสียหายหนักจนถึงขั้นต้องฟอกไต ปลูกถ่ายไตใหม่ หรืออาจจบลงที่ไตวายเฉียบพลันและเสียชีวิตลง
โดยเฉพาะในกลุ่มผู้ที่มีโรคประจำตัวเป็นโรคเรื้อรังอย่างโรคเบาหวานและโรคความดันโลหิตสูง ซึ่งเป็นกลุ่มที่ต้องเฝ้าระวังเป็นพิเศษ และต้องควบคุมโรคให้อยู่ในเกณฑ์ปลอดภัยเอาไว้ กลุ่มนี้ควรเข้ารับการตรวจโรคเบาหวาน โรคเกี่ยวกับหัวใจและหลอดเลือด หรือโรคอื่นๆ ที่เสี่ยงเป็นประจำ
ดังนั้นเพื่อป้องกันไม่ให้เกิดการสูญเสียอวัยวะ หรือชีวิต ผู้ที่เสี่ยงเป็นโรคไต หรือมีความผิดปกติเกี่ยวกับระบบขับถ่ายปัสสาวะ ควรเข้ารับการตรวจไต เพื่อจะได้ทราบประสิทธิภาพของอวัยวะส่วนนี้ว่า ยังสามารถทำงานได้ปกติหรือไม่
ตรวจสอบความถูกต้องโดย นพ. พิสุทธิ์ พงษ์ชัยกุล
ที่มาของข้อมูล
- Gounden V, Bhatt H, Jialal I, Renal Function Tests. [Updated 2020 Jul 20], In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2020 Jan ( https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK507821/), 12 September 2020.
- American Kidney Fund, Stages of Chronic Kidney Disease (CKD) (https://www.kidneyfund.org/kidney-disease/chronic-kidney-disease-ckd/stages-of-chronic-kidney-disease/#stage-3-ckd), 29 October 2020.
- อาจารย์ ดร. วันวิสาข์ อุดมสินประเสริฐ, ผลแลปจากการตรวจเลือด…มีความหมายว่าอย่างไร (https://pharmacy.mahidol.ac.th/th/knowledge/article/442/ผลแลปจากการตรวจเลือด/), 29 ตุลาคม 2563.
