Mannitol (แมนนิทอล)

แมนนิทอล (Mannitol) เป็นยาในกลุ่มยาขับปัสสาวะ ใช้ในผู้ป่วยโรคไตวาย และใช้ลดความดันในกระโหลกศีรษะ (เช่น จากภาวะสมองบวม) และความดันลูกตา (เช่น จากการใช้ยา การเกิดต้อ) ใช้เป็นสารสวนล้างและสารตรวจสอบการทำงานของไต กลไกการออกฤทธิ์ของยา คือ ยาเพิ่มปริมาณการขับออกของปัสสาวะโดยยับยั้งการดูดกลับของน้ำและอิเล็กทรอไลต์ที่ท่อไต เพิ่มความดันออสโมติกในกระแสเลือด ทำให้น้ำถูกแพร่ออกจากเนื้อเยื่อกลับเข้าสู่หลอดเลือดและถูกขับออกทางปัสสาวะได้ จึงเป็นการลดปริมาณของเหลวในร่างกาย ทำให้ความดันในอวัยวะลดลง

สรรพคุณและข้อบ่งใช้ของยา Mannitol

• ช่วยกระตุ้นการขับปัสสาวะ ขับเกลือแร่ และสารพิษออกจากร่างกาย
• ภาวะสมองบวม เพื่อลดระดับความดันในกระโหลกศีรษะ
• ลดความดันในลูกตา
• ไตวาย ระยะปัสสาวะออกน้อย
• ตรวจการทำงานของไต
• ใช้เป็นสารชะล้างท่อปัสสาวะในการผ่าตัดต่อมลูกหมากผ่านท่อปัสสาวะ (TURP)

กลไกการทำงานของยา Mannitol

ช่วยดึงน้ำออกจากเซลล์ แมนนิทอลเป็นโมเลกุลขนาดใหญ่ที่ไม่สามารถถูกดูดซึมกลับเข้าสู่หลอดเลือดได้ง่าย ทำให้เมื่อฉีดเข้าไปในร่างกาย โมเลกุลของแมนนิทอลจะดึงน้ำตามเข้าไปในท่อปัสสาวะ และการดึงน้ำออกจากเซลล์นี้จะช่วยลดความดันภายในเซลล์ ลดอาการบวม และช่วยบรรเทาอาการของโรคต่างๆ ที่เกิดจากภาวะบวมน้ำ

ช่วยเพิ่มปริมาณปัสสาวะ เมื่อแมนนิทอลเข้าสู่ไต จะกระตุ้นให้ไตขับน้ำออกมากขึ้น ทำให้ปริมาณปัสสาวะเพิ่มขึ้น การเพิ่มปริมาณปัสสาวะนี้จะช่วยลดปริมาณของเหลวส่วนเกินในร่างกาย และลดความดันในหลอดเลือด

ขนาดและวิธีการใช้ยา Mannitol

• ภาวะสมองบวม และเพื่อลดความดันในกระโหลกศีรษะ (ใช้ Mannitol ความเข้มข้น 15-25%*)
  • ขนาดการใช้ยาในผู้ใหญ่ ขนาด 0.25-2 กรัมของ Mannitol ต่อน้ำหนักตัวเป็นกิโลกรัม ค่อยให้ยาผ่านหลอดเลือดดำเป็นเวลา 30-60 นาที
  • ขนาดการใช้ยาในเด็ก ขนาด 1-2 กรัมของ Mannitol ต่อน้ำหนักตัวเป็นกิโลกรัม ค่อยให้ยาผ่านหลอดเลือดดำเป็นเวลา 30-60 นาที
• ลดความดันในลูกตา (ใช้ Mannitol ความเข้มข้น 15-25%*)
  • ขนาดการใช้ยาในผู้ใหญ่ ขนาด 0.25-2 กรัมของ Mannitol ต่อน้ำหนักตัวเป็นกิโลกรัม ค่อยให้ยาผ่านหลอดเลือดดำเป็นเวลา 30-60 นาที
  • ขนาดการใช้ยาในเด็ก ขนาด 1-2 กรัมของ Mannitol ต่อน้ำหนักตัวเป็นกิโลกรัม ค่อยให้ยาผ่านหลอดเลือดดำเป็นเวลา 30-60 นาที
  • ในการใช้ยาเพื่อลดความดันลูกตาก่อนผ่าตัด ควรให้ยาก่อนการผ่าตัด 1-1.5 ชั่วโมง
• ไตวาย ระยะปัสสาวะออกน้อย (ใช้ Mannitol ความเข้มข้น 10-25%*)
  • ขนาดการใช้ยาในผู้ใหญ่ ขนาด 50-200 กรัมของ Mannitol ค่อยให้ยาผ่านหลอดเลือดดำเป็นเวลา 24 ชั่วโมง โดยปรับอัตราเร็วของการให้ยาเพื่อรักษาปริมาณการขับปัสสาวะออกอย่างน้อย 30-50 มิลลิลิตรต่อชั่วโมง
  • ขนาดการใช้ยาในเด็ก ขนาด 0.25-2 กรัมของ Mannitol ต่อน้ำหนักตัวเป็นกิโลกรัม
• ตรวจการทำงานของไต
  1. ใช้ Mannitol 20% ขนาด 100 มิลลิลิตร ละลายด้วย sodium chloride สำหรับฉีด จำนวน 180 มิลลิลิตร หรือ ใช้ Mannitol 10% ขนาด 200 มิลลิลิตร ละลายด้วย sodium chloride สำหรับฉีด จำนวน 80 มิลลิลิตร
  2. ได้สารละละลายความเข้มข้น 7.2 ปริมาตร 280 มิลลิลิตร
  3. ให้ยาผ่านหลอดเลือดดำในอัตรา 20 มิลลิลิตรต่อนาที
  4. เก็บปัสสาวะเพื่อตรวจหาปริมาณ Mannitol ที่พบในปัสสาวะ เพื่อตรวจสอบประสิทธิภาพการทำงานของไต
• ใช้เป็นสารชะล้างท่อและกระเพาะปัสสาวะในการผ่าตัดต่อมลูกหมากผ่านท่อปัสสาวะ (TURP) ขนาดการใช้ยาในผู้ใหญ่ ใช้ Mannitol ความเข้มข้น 2.5-5% ในการสวนล้างกระเพาะปัสสาวะ

หมายเหตุ: * = ในประเทศไทยมียา Mannitol วางจำหน่ายในรูปแบบความเข้มข้น 20% แต่ในต่างประเทศมีวางจำหน่ายที่ความเข้มข้นสูงกว่านี้ ความเข้มข้นที่บอกในขนาดและวิธีการใช้ยา เป็นความเข้มข้นที่ใช้กันทั้งหมด เป็นสากล

ข้อควรระวังในการใช้ Mannitol 

• ห้ามใช้ยานี้ในผู้ป่วยเลือดคั่งในปอด และปวดบวมน้ำ
• ห้ามใช้ยานี้ในผู้ป่วยเลือดคั่งในสมอง
• ห้ามใช้ยานี้ในผู้ป่วยหัวใจล้มเหลว
• ห้ามใช้ยานี้ในผู้ป่วยภาวะบวมน้ำที่มีความผิดปกติของหลอดเลือด
• ห้ามใช้ยานี้ในผู้ป่วยปัสสาวะไม่ออก เนื่องจากโรคไตระดับรุนแรง
• ห้ามใช้ยานี้ในผู้ป่วยภาวะขาดน้ำ
• ควรระวังการใช้ยานี้ในผู้ป่วยภาวะของเหลวในร่างกายต่ำ
• ควรระวังการใช้ยานี้ในผู้ป่วยทางเดินปัสสาวะอุดกั้น
• ควรระวังการใช้ยานี้ในผู้ป่วยสตรีมีครรภ์ และสตรีให้นมบุตร

ผลข้างเคียงของการใช้ Mannitol

• การเสียสมดุลของระดับของเหลวและอิเล็กทรอไลต์ คลื่นไส้ อาเจียน กระหายน้ำ ปวดศีรษะ มึนงง อาการชัก อาการหนาวสั่น เป็นไข้ หัวใจเต้นเร็ว เจ็บหน้าอก รบกวนการมองเห็น อาการแพ้ เกิดผื่น ส่งผลต่อความดันโลหิต (ทั้งความดันโลหิตสูงขึ้นและต่ำลง) ไตวายเฉียบพลัน อาการแสบบริเวณที่ให้ยา
• การใช้ยาในขนาดสูงอาจทำให้เกิดภาวะเลือดเป็นกรด (Acidosis) อาการแสดง เช่น หายใจถี่ หายใจเร็ว สับสัน อ่อนเพลีย ไม่มีแรง หัวใจเต้นเร็ว ปวดศีรษะได้

ข้อควรทราบอื่นๆของยา Mannitol

• ยาถูกจัดอยู่ในกลุ่ม category C ตามดัชนีความปลอดภัยการใช้ยาในหญิงตั้งครรภ์ (Pregnancy Safety Index) ควรใช้ยานี้เฉพาะเมื่อแพทย์มีความเห็นว่า ผู้ป่วยจะได้รับประโยชน์จากยามากกว่าความเสี่ยงรุนแรงที่จะเกิดขึ้นต่อทารกในครรภ์
• ระวังการใช้ยานี้ร่วมกับยาไซโคลสปอริน (cyclosporin) เนื่องจากทำให้พิษของยา cyclosporin ต่อไตรุนแรงขึ้น
• การใช้ยา Mannitol อยู่ภายใต้การการควบคุมดูแลของแพทย์ เนื่องจากเป็นยาที่ต้องให้ผ่านหลอดเลือดดำ
• ยา Mannitol ให้ผ่านหลอดเลือดดำเท่านั้น ห้ามให้ยาทางกล้ามเนื้อหรือใต้ผิวหนัง และห้ามเติม Mannitol ลงในเลือดที่ใช้สำหรับการให้เลือด
• ควรติดตามระดับความผิดปกติอิเล็กทรอไลต์และระดับของเหลวในร่างกายที่อาจเกิดขึ้น เนื่องจากการให้ Mannitol ที่มากเกินไปอาจทำให้มีการขับปัสสาวะออกมากเกิน ส่งผลให้เกิดภาวะโซเดียมในกระแสเลือดต่ำได้ จึงควรมีการติดตามระดับโซเดียมและโพแทสเซียมในระหว่างที่มีการให้ยากับผู้ป่วย
• ยานี้แนะนำให้เก็บรักษาที่อุณหภูมิ 25-30 องศาเซลเซียส