สารเคมีในสมอง สำคัญยังไง ทำไมต้องสมดุล

การที่คนเรามีอารมณ์และพฤติกรรมผิดปกติไปจากเดิม เช่น ซึมเศร้า วิตกกังวล สมาธิสั้น เครียด นอนไม่หลับ บางทีเราอาจจะคิดว่า อาการเหล่านี้เกิดจากสภาพอารมณ์และจิตใจที่แปรปรวน แต่รู้ไหมว่า หลายครั้งความผิดปกติทางจิตใจก็มีสาเหตุมาจากการที่ “สารเคมีในสมองขาดความสมดุล”

สมองเป็นอวัยวะที่มีความซับซ้อนมากและมีหน้าที่สำคัญมากมาย โดยเฉพาะหน้าที่เกี่ยวกับการควบคุม การรับ-ส่งข้อมูลของระบบประสาทต่างๆ หน้าที่นี้ยังมีสารเคมีในสมองเป็นตัวแปรร่วมสำคัญ หากสารเคมีในสมองไม่สมดุลอาจส่งผลให้เกิดการเปลี่ยนแปลงของสภาพจิตใจที่กระทบชีวิตประจำวันได้

สารบัญ

สารเคมีในสมองคืออะไร?
สารเคมีในสมองที่สำคัญมีอะไรบ้าง?
ปัจจัยที่ทำให้สารเคมีในสมองไม่สมดุล
เมื่อสารเคมีในสมองไม่สมดุลจะเกิดอะไรขึ้น?
ทำอย่างไรให้สารเคมีในสมองสมดุล?

สารเคมีในสมองคืออะไร?

สารเคมีในสมองมีชื่อเรียกอย่างเป็นทางการว่า “สารสื่อประสาท” หรือ “Neurotransmitters” ซึ่งเป็นสารที่เซลล์ประสาทสร้างขึ้นจากเซลล์ประสาท เพื่อใช้ส่งกระแสประสาทจากเซลล์ประสาทหนึ่งไปยังอีกเซลล์ประสาทหนึ่ง หรือเชื่อมโยงระหว่างเซลล์ประสาทและเซลล์ที่ตอบสนองต่อสัญญาณประสาท เช่น เซลล์กล้ามเนื้อ

เมื่อเซลล์ประสาทถูกกระตุ้น กระแสประสาทจะไหลไปตามเส้นประสาทเหมือนกระแสไฟฟ้าจนเมื่อไปถึงปลายประสาท กระแสประสาทจะกระตุ้นให้ปลายประสาทให้หลั่งสารสื่อประสาทออกมาเพื่อให้ไปจับกับ ตัวรับ (receptor) บนเซลล์ประสาทปลายทาง

เมื่อเซลล์ปลายทางถูกกระตุ้นก็จะส่งกระแสประสาทต่อไปเรื่อยๆ โดยสารสื่อประสาทอาจมีฤทธิ์กระตุ้น หรือยับยั้งการทำงานของเซลล์ประสาทก็ได้

โดยปกติระบบประสาทจะมีการตรวจสอบเพื่อป้องกันไม่ให้สารสื่อประสาทกระตุ้น หรือยับยั้งการทำงานของเซลล์ประสาทมากเกินไป โดยวิธีการดังนี้

ที่ปลายประสาทจะมีตัวรับที่ตรวจสอบว่า เซลล์ประสาทต้นทางหลั่งสารสื่อประสาทออกมาเพียงพอหรือไม่ ถ้าสารสื่อประสาทออกมามากแล้ว ก็จะยับยั้งเซลล์ประสาทต้นทางให้หยุดส่งกระแสประสาท
มีการเก็บกลับสารสื่อประสาทไว้ที่ปลายประสาทของเซลล์ต้นทางเพื่อให้หยุดการกระตุ้นเซลล์ปลายทาง และสามารถนำสารสื่อประสาทมาใช้ในครั้งต่อไปได้
ส่วนสารสื่อประสาทที่หลงเหลืออยู่ จะถูกย่อยทำลายโดยเอนไซม์ที่ร่างกายสร้างขึ้น

กลไกเหล่านี้ช่วยให้สารสื่อประสาทเกิดความสมดุลและสามารถส่งกระแสประสาทได้เป็นปกติถูกต้อง

สารเคมีในสมองที่สำคัญมีอะไรบ้าง?

ในสมองเรามีสารเคมี หรือสารสื่อประสาทอยู่มากมายหลายชนิด ยกตัวอย่างสารเคมีในสมองชนิดที่สำคัญต่อชีวิตประจำวันของเรา ได้แก่

แอซิทาลโคลีน (Acetyl choline) เป็นสารที่เกี่ยวข้องกับการเคลื่อนไหวของกล้ามเนื้อ การควบคุมพฤติกรรม ความจำ สมาธิ การเรียนรู้ ความสนใจ และการตัดสินใจ
โดพามีน (Dopamine) ได้ชื่อว่า “สารแห่งความสุข” ซึ่งจะปล่อยออกมาเมื่อเรารู้สึกพึงพอใจ สนุกสนาน เช่น ได้รับประทานอาหารที่ชอบ ได้ออกกำลังกาย รวมถึงเวลาที่เรามีสมาธิจดจ่อกับสิ่งใดสิ่งหนึ่ง โดพามีนจะช่วยให้เรากิจกรรมนั้นๆ ได้ไม่รู้เบื่อ
นอร์เอพิเนฟริน (Norepinephrine) หรือ นอร์อดรีนาลิน (Noradrenaline) จะหลั่งออกมาเมื่อเกิดความกลัวและเครียด เพื่อกระตุ้นอัตราการเต้นของหัวใจและเพิ่มความดันโลหิต ทำให้เซลล์ได้รับสารอาหารเพิ่มขึ้น สำหรับเป็นพลังงานในการต่อสู้กับปัญหาต่างๆ นอกจากนี้ร่างกายจะหลั่งนอร์เอพิเนฟรินปริมาณสูงในตอนเช้า เพื่อกระตุ้นให้เรารู้สึกตื่นตัวและพร้อมสำหรับกิจกรรมในวันใหม่
ซีโรโทนิน (Serotonin) เป็นสารที่ควบคุมสภาพอารมณ์ ความรู้สึกเจ็บปวด ความหิว การหายใจ การนอนหลับระยะตื้น และพฤติกรรมอื่นๆ หากระดับสารซีโรโทนินต่ำจะส่งผลต่ออารมณ์โดยตรงคือ ทำให้วิตกกังวล ก้าวร้าว ซึมเศร้า
กาบา (GABA) เป็นสารสื่อประสาทชนิดที่ยับยั้งกระแสประสาท ทำให้สมองที่ได้รับการกระตุ้นเกิดสมดุลและผ่อนคลายลง
เอนดอร์ฟิน (Endorphin) เป็นสารที่ออกฤทธิ์คล้ายสารเสพติด ทำให้รู้สึกผ่อนคลาย หายจากความเจ็บปวด สร้างความรู้สึกเคลิบเคลิ้ม พึงพอใจ จะหลั่งออกมาเมื่อในขณะออกกำลังกาย รู้สึกตื่นเต้น หรือมีเพศสัมพันธ์

ปัจจัยที่ทำให้สารเคมีในสมองไม่สมดุล

สารเคมีในสมองไม่สมดุลคือ การที่สารสื่อประสาทแต่ละชนิดมีระดับมาก หรือน้อยผิดปกติ ซึ่งมักเกิดขึ้นโดยไม่ทราบสาเหตุ แต่เชื่อว่า ปัจจัยน่าจะมาจากสิ่งต่อไปนี้

พันธุกรรม
การเลี้ยงดู
ลักษณะนิสัย
บุคลิกภาพ
ความเครียด
การใช้สารเสพติด
มีฮอร์โมนแปรปรวน

เมื่อสารเคมีในสมองไม่สมดุลจะเกิดอะไรขึ้น?

หากสารเคมีในสมองไม่สมดุล จะส่งผลต่อร่างกายและจิตใจ ดังนี้

หากมีแอซิทาลโคลีนต่ำ จะทำให้มีสมาธิสั้น ความจำไม่ดี โดยเฉพาะความจำระยะสั้น นอนไม่หลับ
หากมีนอร์เอพิเนฟรินต่ำ จะทำให้เซื่องซึม ขาดความตื่นตัว ไม่กระตือรือร้น แต่หากมีนอร์เอพิเนฟรินสูง จะทำให้กระวนกระวาย วิตกกังวล และนอนไม่หลับ
หากมีโดพามีนต่ำ จะทำกล้ามเนื้อเกร็งกระตุกและมีอาการสั่น เช่น ในโรคพาร์กินสัน รวมถึงรู้สึกซึมเศร้า อ่อนแรง
หากมีโดพามีนสูงเกินไป จะทำให้เกิดโรคทางจิตเภท มีความคิดฟุ้งซ่าน ควบคุมสติไม่ได้ คลุ้มคลั่ง เหมือนการเสพยาบ้า หรือเฮโรอีน
หากมีกาบาต่ำ สมองจะคิดฟุ้งซ่านโดยขาดการยับยั้ง วิตกกังวล ควบคุมความคิดไม่ได้ จนไปถึงมีอาการชักกระตุก
หากมีซีโรโทนินต่ำ จะทำให้มีภาวะซึมเศร้า วิตกกังวล ย้ำคิดย้ำทำ ขาดความเชื่อมั่น อารมณ์แปรปรวน และอาจถึงขั้นทำร้ายตัวเองได้ ซึ่งผู้ป่วยโรคซึมเศร้ามักพบว่า เกิดจากการมีซีโรโทนินต่ำ
หากมีซีโรโทนินมากเกินไป อาจมีอาการทางจิต คลุ้มคลั่ง ควบคุมอารมณ์ไม่ได้ ซึ่งหากเป็นในเด็ก อาจเกิดภาวะปัญญาอ่อน หรือออทิสติกได้

ทำอย่างไรให้สารเคมีในสมองสมดุล?

ดูแลสภาพร่างกายและจิตใจ โดยการพักผ่อนให้เพียงพอ และหลีกเลี่ยงความเครียด
ทำกิจกรรมที่ช่วยให้ผ่อนคลายและเพิ่มการหลั่งสารสื่อประสาท เช่น ออกกำลังกายอย่างเหมาะสมและสม่ำเสมอ
รับประทานอาหารที่ช่วยบำรุงระบบประสาท เช่น ผักใบเขียว ข้าวซ้อมมือ ที่มีวิตามินบีสูง จมูกข้าวที่มีกาบาสูง หรืออาหารเสริมบำรุงสมอง เช่น สารสกัดใบแปะก๊วย
ทำกิจกรรมฝึกสมองบ่อยๆ เช่น เล่นดนตรี เล่มเกม
อย่าเก็บตัว ควรออกไปพบปะผู้คนบ้าง
หลีกเลี่ยงการใช้สารเสพติดทุกชนิดเพราะส่งผลร้ายแรงต่อระบบประสาท
หลีกเลี่ยงการดื่มเครื่องดื่มที่มีแอลกอฮอล์ในปริมาณมากๆ
หากเป็นโรคที่ส่งผลกระทบต่อชีวิตประจำวัน เช่น โรคซึมเศร้า หรือโรคทางจิตเภท จะต้องไปพบแพทย์เพื่อรับการรักษาอย่างต่อเนื่องร่วมกับการบำบัดสภาพจิตใจ

เมื่อไหร่ก็ตามที่สารเคมีในสมองไม่สมดุล ทำให้การส่งสัญญาณประสาทขาดๆ เกินๆ เหมือนกระแสไฟฟ้าตก เมื่อนั้นการทำงานของสมองก็จะไม่เต็มประสิทธิภาพและยังส่งผลต่อระบบประสาทส่วนอื่นๆ รวมถึงสภาพจิตใจด้วย

ดังนั้นเมื่อรู้สึกว่า ตนเอง หรือคนใกล้ชิด อาจประสบปัญหาสารเคมีในสมองไม่สมดุล ควรลองปรับพฤติกรรมดังที่แนะนำ หรือไปพบแพทย์เพื่อรับคำปรึกษา หรือการตรวจวินิจฉัยอย่างละเอียด

ตรวจสอบความถูกต้องโดย นพ. พิสุทธิ์ พงษ์ชัยกุล

ที่มาของข้อมูล